Желание написать о несуществующей ныне деревне Осы-Колёса возникло у меня по следующим причинам. Во-первых, само название привлекало внимание и вызывало интерес. Во-вторых, побывав здесь, был очарован красотой здешних мест. И, в-третьих, занявшись изучением истории деревни, узнал много нового и захотелось узнать ещё больше.
Деревня Осы – Колёса находилась менее чем в километре от деревни Межное Осиповичского района. И хотя относилась к другому, Глусскому району, имела с ней одну общую судьбу и по-своему неповторимую историю. Так же, как и Межное, она образовалась из перевозимых в эту местность хуторов в период коллективизации, была сожжена фашистами вместе со своими жителями во время войны и так же, как и деревня-соседка, возродилась, чтобы прожить ещё одну жизнь до своей второй, уже естественной кончины в 1978 году. С жизнью своей родной деревни меня познакомили жительница нашего города Татьяна Абрамчик (Рыбак) и могилевчанин Михаил Буловацкий. А так как Михась Петрович общается на родном белорусском языке, его воспоминания я привожу здесь на языке оригинала.
Происхождение названия.
Легенда о названии деревни идёт с конца прошлого века, когда генерал пан Язеп Жилинский начал осушать эти глухие заболоченные места с целью их дальнейшей продажи. Здесь стояли бараки нанятых с окрестных хуторов рабочих, которые копали дренажные канавы. Местность была богата различным лесным зверьём, особо докучали рабочим большие лесные осы. В одну из своих поездок довелось испытать их нападение пану Жилинскому, и взбесившиеся лошади понеслись, не разбирая дороги. Пока в одной из выкопанных канав у брички не отлетели колёса. Так что до своего убежища пострадавший землевладелец добрался на одних осях. Позднее деревню, где пана покусали осы, Осами и назвали, а отлетевшие колёса его брички дали название другому посёлку, образовавшемуся неподалёку.
Але так гучыць легенда. На самой справе назву вёскі Восы, створанай у канцы 30-х гадоў, не выдумлялі. Здаўна гэты пагорак сярод балот, густа населены лятучымі джгаламі, так і зваўся: Восы. Чалавек, які збіраўся накасіць там сена, браў з сабой белую накрыўку. Бо, калі зачэпіш касой гняздо і ўзрушыцца асінае кодла, – кідайся на зямлю і накрывайся белым, чакаючы, пакуль супастаты не супакояцца.
Гэткім жа чынам ствараўся пасёлак каля Восаў. Назву не прыдумлялі, і калі нехта пытаўся, дзе жывеш, адказвалі: а там, каля Восы. Так і сталі зваць пасёлак: Калявосы.
Восенню прыехаў упаўнаважаны з Глуска. Дастаў з планшэта паперу і пачаў пісаць: “Статут калектыўнай гаспадаркі “Чырвоны колас”, створанай жыхарамі вёскі…”
- Як завецца вёска? – запытаўся.
- Восы, прагучала з аднаго канца.
- Калявосы, прагучала з другога.
- Восы… Калявосы…, пачасаў ён патыліцу і дапісаў: “…створанай жыхарамі вёскі Восы-Калёсы”, тым самым узаконіўшы новую назву дзвюх вёсак. Старшынём абралі Арцёма Жлобіча.
Пазней у размовах паміж сабой абедзве вёскі называлі скарочана Калёсамі, а жыхароў – калясянцамі.
Дедушка, серебряный самовар и Сорбонна.
Хутор моего дедушки Сергея Георгиевича Рыбака, вспоминает Татьяна Александровна, находился в местности, называемой Осами. Женился он на 17-летней местной красавице Агриппине Кузьмич из Крынки. Сам Матвей Дараган, чья усадьба находилась неподалёку, заезжал в гости и называл её Грушей. В семье родилось 6 детей. В хозяйстве было 12 коров, волы, овцы, свиньи. Бабушка рассказывала, что к Рождеству откармливали сто гусей: каждого гуся усаживали в отдельную корзину и кормили до отвала. Заготавливали кадушки с молочными продуктами: слои творога перекладывали слоями масла. Всё это возили продавать в Осиповичи и Бобруйск.
Большая семья собиралась в столовой за двухведёрным самоваром из чистого серебра. Секрет достатка был простой: хорошо трудились, поэтому хорошо и жили. И ещё усердно молились. В доме была отдельная комната, где висели 9 старообрядческих икон из Сибири. Помолившись, дети перед сном целовали руку отцу. Жили в строгости и соблюдали посты.
Не выдержало сердце у деда, когда узнал, что всё его имущество забирают и передают в колхоз. И когда приехали за ним самим, как тогда говорили «на чёрном воронке», он лежал с сердечным приступом и уже был не жилец. Поэтому и не пошёл по этапу.
А его дочь Валя уехала во Францию и преподавала в Париже в университете Сорбонна.
Огненное Крещение.
Во время войны зимой в деревне всегда стояли партизаны. Когда немцы приходили в деревню, то партизаны уходили в лес. Вот и тогда, 20 января 1943 года, на Крещение был сильный мороз и партизанский отряд отогревался в деревне. Когда они узнали, что немцы начали сжигать деревни и от Межного уже движутся в их сторону, то быстро собрались и ушли в лес.
Накануне вечером партизаны принесли маме муку, что бы она выпекла для них хлеб. Мама приготовила тесто, вытопила печь и уже испекла шесть буханок, когда младшая Оля, сидевшая на печи, посмотрела в окно и закричала: «Немцы!». Мама быстро схватила что-то из одежды и бросилась в лес. По ней стреляли, пуля расколола гребень в волосах, но, видимо, на роду ей было написано прожить долгую жизнь. Она её и прожила, покинув этот мир в возрасте 86 лет. Мамину сестру, тётю Лену, немцы заставили гнать в Осиповичи коров. По дороге она сбежала, таким образом сохранив себе жизнь. А младшая Оля спряталась во дворе в погреб, перевернула на себя пустую бочку и таким образом выжила, хотя чуть не задохнулась в дыму, когда рядом горела хата.
А тех, кто не успел убежать в лес, старых и молодых, женщин и детей, стреляли и жгли в своих хатах, остальных согнали в колхозный сарай, забили дверь досками и подожгли…
Мая маці Аньця с сынам Міколкай, уратаваўшыся ў лесе, ішлі да Восаў, насамрэч туды, дзе была вёска, а цяпер папялішча.
Вёска адкрылася ім шэрагам счарнелых печаў. Яна ішла па былой вуліцы і азіралася: вось тут жыла Насця Чаропка, а тут Ніна Казляк, а тут была хата Жлобіч Агапы. Падумала: “Добра, што Арцём не бачыў, як іх хату палілі разам з дзецьмі”. І перасмыкнулася ад слова “добра”.
Урэшце падышла да сваёй печы, паглядзела ў яе счарнелую раскрытую пашчу. Было ўражанне, быццам і печ нема крычыць аб сваёй долі. Выцягла з-пад попелу абгарэлую засланку і закрыла печ. На чаране печы, засыпанным попелам, убачыла нешта белае. Дацягнулася рукой. Костачкі…Дзіцячыя…Дастала ўсе, расклала, як ім і патрэбна было. Не, гэта не яе дзіця. Яе меншыя. Успомніла, што маці адпрасілася ў немца карміць дзяцей. Мабыць, яны сядзелі за сталом. Яна падышла да таго месца, дзе стаяў стол, і пачала асцярожна ботамі варушыць попел. Так і ёсць, костачкі…Большыя косткі – мацерыны. Меньшыя – дзяцей, не толькі сваіх. Сабрала ўсе – і ля былога стала, і з печы, занесла пад яблыню. Ломікам, які знайшла ў попеле ад варыўні, выдзяўбала ямку і засыпала костачкі.Пастаяла моўчкі, перахрысцілася. Вярнулася на папялішча.
Слёз не было. Енку не было. Яна апошні раз аглядзела месца, на якім стаяў яе дом, вялікі цёплы дом на сем вокнаў, збудаваны Іванам з тоўстых бярвенняў навечна, каб і дзецям і ўнукам было дзе жыць. І вось – ні дома, ні ўнукаў…
Яна схамянулася і павярнулася да Міколкі. Крыху пастаяла, вяртаючыся ў жыццё. Паглядзела на сына. Ёсць чалавек, дзеля якога ўсё ж варта жыць. І яны пайшлі. Пайшлі да людзей. Міколка нёс падушку, з якой ледзь не замёрз у лесе, Аньця – той мяшок з зернем, які павінен быў Міколу пракарміць. І гэта было ўсё іх багацце…
Судовыя справы ці адзін крок ад камедыі да трагедыі.
Пасля вайны леснікі кляймілі дрэвы, якія можна было рэзаць на будаўніцтва новых хат. Але ніхто на тое клеймаванне не зважаў увагі, выбіралі лепшае і рэзалі. Леснікі паскардзіліся на такое самавольства ў райвыканкам. Справу перадалі ў суд. Суд вырашылі зрабіць выяздным, каб усе ведалі, што можа быць за непавагу да улады. І неяк бліжэй да вечара, калі людзі па сканчэнні калгаснай працы вярталіся да сваіх зямлянак, у вёску прыехала суддзя з сакратаркай і двума засядацелямі. У зямлянцы Рыгора Караля, як самай прасторнай, зладзілі стол на крыжавінах і лаўку для суда. Суддзя накрыла стол чырвоным абрусам, расклала паперы і загадала людзям заходзіць. Людзі рассаджваліся, хто дзе прыткнуўся: на зямлі, падклаўшы сена, на якой дзяружцы ці на кукішках. У зямлянцы стала прыцемна і Рыгор запаліў газавую лямпу. Але як толькі паставіў яе перад судом, на стол пасыпаліся прусакі з столі і пачалі бегаць па паперах. Суддзя з сакратаркай войкнулі, усхапіліся з лаўкі і выбеглі на двор.
За імі вынеслі стол і лаўку.Суддзі занялі сваё месца. Але тут на іх накінуліся камары і сляпні. Каб абараніцца ад крывапіўцаў, суддзі бесперапынна махалі галінкамі с лісцямі, і ім не было як пісаць. Суддзя ўсё ж паспрабавала пачаць судовы працэс, зачытала зыск да жыхароў вёскі з тлумачэннем нанесеннай лесу шкоды і сумай магчымага штрафу. Натоўп загудзеў:
- Ууууу!.. – Дзе мы тыя грошы знойдзем?.. – Калгас грашыма не плоціць… Пакажыце нам, як тыя грошы выглядаюць… - Бярыце нашы бярвенні і завязіце ў лес. Можа вырастуць…
Суддзя, нястомна махаючыся ад камароў, мабыць, зразумела, што нічога з гэтага выязнога суда не атрымаецца, устала, сабрала паперы, скруціла чырвоны абрус і суд паехаў. Справа такім чынам была закрыта.
Другая судовая справа адбылася пасля святкавання 30-годдзя савецкай улады 8 лістапада 1947 года. Старшыня калгаса “Ленінскі шлях” (такую назву меў калгас у той час у Восах) Міхаіл Кароль таемна выдзеліў дзвюм жанчынам з калгасных сусекаў жыта і бульбы, каб нагналі гарэлкі, што яны ахвотна і зрабілі.
Адсвяткавалі добра, усім спадабалася. Але знайшоўся адзін, Піліп Пруцюк, які убачыў несправядлівасць у тым, што жыта і бульба калгасная, значыць, і яго. А піў ён меней за іншых, адзін раз і толькі паўшкеліка. Бо яму нельга, у яго ныркі хворыя. А раз так, то няхай старшыня верне яму яго частку жыта і бульбы. І калі Кароль яму катэгарычна адмовіў, пакрыўджаны Піліп напісаў ліст у суд.
Суд і на гэты раз зрабілі выяздным. Прыехала тая ж суддзя, што годам раней прыязджала караць за незаконна зрэзаныя дрэвы. Прыехала абараняць пакрыўджанага калгасніка. А мо, і не абараняць. Каб іншым непанадна было скардзіцца на калгас.
Цяпер суд засядаў не ў зямлянцы і не ў двары. Ужо стаяў будынак, дзе можна было прыстойна размясціцца. І сляпні з камарамі не дакучалі напрыканцы восені.
За сталом, пакрытым чырвоным абрусам, расселіся суддзя, сакратарка, два засядальнікі. Перад імі на лаўках пазоўнік Піліп Пруцюк і адказнік, старшыня калгаса Міхаіл Кароль. За лаўкамі сталі калясянцы. Сабраліся амаль усе.
Выслухаўшы адказніка і пазоўніка, суддзя звярнулася да калясянцаў: ці быў таварыш Пруцюк за агульным сталом і ці піў ён гарэлку?
Кожны, каго яна ні пытала, пацвярджаў, што Піліп сядзеў за сталом, піў і еў, як усе. Піліп абурана круціў галавой і разводзіў рукамі.
- Людцы! – з хваляваннем гукнуўся ён. Я ж толькі адзін раз поўчарачкі, а потым не піў! Вы ж бачылі! Гэта ж праўда!
Але людцы усміхаліся і хісталі галовамі. Змагацца аднаму супраць усіх – марная справа. Гэта як пляваць супраць ветру.
Суддзя ціха параілася з засядальнікамі і абвясціла вердыкт: пазоў пакінуць без задавальнення, судовы збор не ўтрымліваць, але з пазоўніка спагнаць кошт праезду суда ў абодва бакі.
Ад перажытага хвалявання, ад абурэння несправядлівасцю, ад ганьбы Піліп захварэў. Колькі дзён праляжаў у зямлянцы пануры, потым нешта трызніў у гарачцы. Аднойчы яго жонка Варка вярнулася з калгаснай працы і знайшла бездыханае цела мужа. Даказаў аднак жа, што здароўем быў слабы.
Конец славной истории…
После войны жизнь возрождалась. В Осы перевезли начальную школу из соседней деревни, люди строили хаты, работали в колхозе. Но вторая часть села - Колеса - так и осталась пепелищем.
В 1964 году нашу деревню переименовали в Славино. Провели радио и электричество. Планировали провести телефон, насыпать дорогу и пустить автобус. В соответствии с новым названием жизнь в деревне должна была стать славной, и люди радовались переменам. Но вышло наоборот… В соответствии с новым постановлением Верховного Совета БССР деревня Славино была отнесена к неперспективным и на её развитие перестали выделяться средства. Закрылся магазин, начальная школа. Запретили строить новые дома.
Усё гэта прывяло да таго, што людзі, асабліва моладзь, пачалі зьязджаць з вёскі, перасяляцца ў больш буйныя ці ў гарады. У брыгадзе не стала каму працаваць. Пастухоў і начных вартаўнікоў для цялят вазілі з Завалочыц. Але і на гэта грошай стала не хапаць.
Пад нажом бульдозера зніклі былыя багатыя ябланевыя сады. Кінутыя землі зараслі бадыллем і падлескам. Так напрыканцы 70-х гадоў бясслаўна знікла вёска Славіна. Але пад назвай Восы-Калёсы яна засталася жыць ў сэрцах ўсіх калясянцаў.
О трагедии сегодня напоминает стоящий в поле одинокий памятник, дорогу к которому найдёт не всякий живший здесь ранее колесянец. На памятнике написано, что он установлен пятидесяти трём расстрелянным, замученным и сожжённым жителям деревни Осы-Калёса (Славино). Фамилии не перечислены потому, что на момент установки памятника не все они были известны. Да и дата нуждается в коррекции. Николаю Буловацкому удалось установить имена всех 22-х расстрелянных и замученных на месте и 31-го сожжённого в колхозном гумне односельчанина. Этот список на обычном листе бумаги он прикреплял к стоящим рядом с памятником берёзкам. На момент посещения нами этих мест на бумаге удалось прочесть чудом сохранившиеся окончания нескольких фамилий. Давно пришло время высечь их в камне… И покрыть золотом…
Юрий Обмоин.
На фото возле памятника в Осах-Колёсах: Александр Анюховский, Татьяна Абрамчик, Геннадий Заяц, Анатолий Ильющиц, Виктор Доморад и Юрий Обмоин.
Комментарии 9