Сяляне і кметы
Паводле тлумачальнага слоўніка рускай мовы С.І. Ожэгава:
Селянін - той, хто заняты апрацоўкай зямлі як асноўнай прафесіяй, земляроб.
Падданы - асоба, якая знаходзіцца ў падданстве, то бок у прыналежнасці да якой-небудзь дзяржавы.
Паводле этымалагічнага слоўніка рускай мовы М.Р. Фасмера:
Кмет - гэта старажытна-славянскае слова, якое перакладаецца, як земляроб, але азначае некалькі розную якасць: ад віцязя, воіна, нават двараніна ў старажытнасці, да вольнага, заможнага селяніна-арандатара і затым нават да звычайнага земляроба.
Сяляне – так называлі яшчэ напачатку другога тысячыгоддзя людзей, каторыя жылі ў тагачасных населенных пунктах, якія называліся сёламі. На старажытных землях Беларускага Палесся, сумежных з імі забалочаных землях Украіны, і такіх жа сумежных польскіх павадкавых прыбярэжных землях магутных рэк Віслы і Буга, мясцовыя земляробы адваёўвалі ў прыроды зарошчаныя хмызняком і падтапляемыя вадой землі. Людзі ператваралі тыя “злыя” і “подлыя” грунты ва ўрадлівыя палі. А называліся тыя сяляне “кметы”.
У тых жа сёлах разам з кметамі жылі шляхцічы (у польскім сяле) ці баяры (у беларускім альбо ўкраінскім сяле), якія таксама, як і кметы называліся яшчэ і сялянамі.
Сялянства - самае вялікае саслоўе ў дзяржаве Беларусь (назоў саслоўя ўласна “сялянства” і назоў “Белоруссия” узніклі ў ХІХ стагоддзі адначасова з прыходам у нашае жыццё царскай Расіі). Тэрмін “сялянства” утвораны ад беларускага слова селянін, якое ў сваю чаргу яшчэ здаўна азначае, што гэта жыхар сяла. Сяло, згодна тлумачальнаму слоўніку рускай мовы С.І. Ожэгава– гэта “... большое крестьянское селение”. Тым часам – “сельцо - это в старину: небольшая деревенька при помещечьей усадьбе”.
Дарэчы, слова деревня перакладаецца з расійскай мовы на беларускую, ды і амаль на ўсе славянскія мовы паўднёвых і ўсходніх славян, менавіта сяло. І толькі на польскай мове деревня – гэта вёска. У той жа час слова селянін узгадана яшчэ ў 1347 годзе ў пункце 70 статута польскага караля Казіміра ІІІ. Але гэты назоў, уласна селянін, азначаў толькі тое, што шляхціч, кмет альбо солтыс – усе яны былі і сялянамі, калі ўзгадваліся жыхарамі сяла.
Атрымоўваецца, што ў польскай мове слова сяло, як і ва ўсіх славянскіх мовах у сярэднявеччы таксама было, але з цягам часу змянілася на слова вёска, якое ўтварылася ад слова весь. С.І.Ожэгаў у сваім слоўніку тлумачыць, што слова весь (стар.) - гэта сяло, деревня.
Назоў “сяляне” ніколі раней не меў такога вызначэння, як саслоўе. Толькі пасля анэксіі нашых літоўскіх зямель царскай Расіяй у нас, ужо беларусаў, з’явілася саслоўе ўласна “сялянства”, а дакладней “крестьянство”.
Гістарычны слоўнік беларускай мовы звяртае ўвагу на тое, што слова сяло, якое ўзгадана ў дакументах ВКЛ яшчэ ў 1497 годзе адпавядае сучаснаму беларускаму слову сяло. Там жа ёсць слова сельцо = селцо = сельце = селце, што азначае памяншальнае ад село і таксама адпавядае сучаснаму беларускаму слову сяло, у адрозненні ад тлумачэння С.І. Ожэгава.
У пісцовых кніжках Пінскага і Клецкага княстваў, як ад 1552 году, так і ад 1561 году ўсе населеныя пункты абазначаны, ўласна “сёлы”, якія складаюцца з дворышч, то бок з хутароў. Ні “весей”, ні “вёсак”, ні “деревень” у тых пісцовых кніжках няма. Таксама няма і слоў уласна “крестьяне”. Так напрыклад на старонках 13, 19 і на ўсіх астатніх рускамоўных старонках узгадваюцца “крестьяне”, але на папярэдніх ім, тых жа, але арыгінальных польскамоўных старонках 12, 18 слоў, адпавядаючых быццам перакладзенаму слову “крестьяне” няма. Выходзіць, што пераклад дакумента зроблены недакладна.
Такім чынам усе вышэй узгаданыя словы, гэта формы адной і той жа беларускай лексемы сяло. Менавіта ад гэтай лексемы і ўтвораны ўсе тыя словы і ў першую чаргу сяляне, сялянства. А словы вёска і деревня, якімі мы, сучасныя беларусы, сёння карыстаемся значна часцей, чым сваім старажытным і прыгожым беларускім словам сяло, з’явіліся ў Беларусі толькі ў ХХ стагоддзі, “дзякуючы” нацыяналістычным і імперскім намаганням Польшчы і Рассіі.
Згодна існуючым старадаўнім пісьмовым крыніцам земляробы ў ВКЛ называліся падданыя і былі яны нібыта арандатарамі зямлі на ўмовах пажыццёвага карыстання. Але не заўсёды яны так называліся і незаўжды мелі аднолькавыя правы і ўмовы гаспадарання. Напрыклад упершыню ў статуце польскага караля Казіміра ІІІ, дадзенага ў Вісліцы ў 1347 годзе, якраз у часы княжання Альгерда, ўспамінаюцца так званыя кмеці.
Тым часам на Пінскім Палессі і на Балканах у іншых пісьмовых крыніцах узгадваюцца кметы. Таксама ў ВКЛ, яшчэ ў XVI cтагоддзі працягвалі існаваць нараўне з падданымі=земляробамі, земляробы=кметы. І характэрна тое, што да кметаў прымяняўся ў той час ільготны падатак, што існаваў у ВКЛ з самых старажытных часоў, які быў скасаваны ў 1569 годзе, аб чым сведчаць прыклады з тагачасных пісьмовых крыніц.
Максіміліян Раманавіч Фасмер - доктар філалогіі, член-карэспандэнт АН СССР (1928 г.), у сваім этымалагічным слоўніку рускай мовы распавядае, што слова кмет, гэта старажытна-славянскае слова і амаль ва ўсіх славянскіх краінах яно перакладаецца, як земляроб, але азначае некалькі розную якасць: ад віцязя, воіна, нават двараніна, а затым вольнага, заможнага селяніна-арандатара, да мужыка, земляроба: “На старажытна-рускай мове кмець, гэта: віцязь, шляхетны чалавек, вольны сельскі жыхар, воін, дружыннік; на старажытна-украінскай мове кмiть, гэта: вольны, заможны селянін; на сербскай і харвацкай мове кме̏т, гэта: усімі паважаны селянін; па баснійскі, гэта: селянін-арандатар; на старажытна-сербскай мове кьметь, гэта: дваранін, васал; па славенску kmèt, азначае род, а kmętа гэта: селянін, сельскі жыхар; па славацку kmеt, а па польску kmieć азначае мужык, земляроб”.
З гэтых розных азначэнняў назова кмет можна зрабіць такія высновы, што ў розныя гістарычныя часы ў кожнай асобнай краіне па-рознаму адбываліся эканамічныя, сацыяльныя і іншыя змены, а разам з тым па-рознаму мяняліся і якасныя значэнні ўласна назова кмет. А з цягам часу значэнне і наогул нават сам назоў у многіх краінах зусім знік.
У сучасных беларускай і украінскай мовах ад лексемы кмет засталіся словы: прыкмеціць (бел.) = подметить (рус.); прыкметны (бел.) = заметный (рус.); кемлівы (бел.) = кмітливий (укр.) = сообразительный (рус.); кеміць (бел.) = кмітувати (укр.) = соображаць, думать (рус.); кметити (укр.) = понимать (рус.); кметиня, кметиця, кметя (укр.) = хорошая хозяйка (рус.). Акрамя таго ад слова кмет ўтвораны польскія, таксама беларускія і ўкраінскія прозвішчы Кмет, Кміта, Кмець, Кміціц, Кмэць і іншыя.
Па гэтым прыкладам відаць, што раней у ВКЛ і нават яшчэ да стварэння Вялікага Княства Літоўскага кметы, то бок абарыгеннае насельніцтва, якія былі акрамя таго і першымі земляробамі на нашай Палескай зямлі мелі значныя ільготы па падаткам за карыстанне зямлёй. Прычына таму была неверагодна цяжкая апрацоўка той вельмі непрыгоднай зямлі. Увогулле земляробства тут пачало развівацца позна. І князі, тагачасныя уласнікі зямель, зніжалі падаткі, а то і наогул пэўны час ўжо з апрацаванай зямлі падаткаў не бралі.
Гэткі ж звычай захаваўся яшчэ надоўга, аб чым сведчаць прыклады, апісаныя ў пісцовых кнігах XVI стагоддзя. Так усім земляробам, што бралі новыя неапрацаваныя землі, звычайна давалася пэўная ільгота як падаткаў, так і павіннасцяў на 1 год, на 2, а часам на 5 і нават на 6 гадоў.
Галоўны занятак сялян XVI стагоддзя складала земляробства. Але па мясцовым умовам таго часу перш чым пачаць працаваць на зямлі, яе трэба было падрыхтаваць. Велізарныя прасторы Пінскага Палесся былі пакрытыя лясамі і складаліся з балот, паўсюдна усеяных выспамі, парослымі дрэвамі і хмызняком. Каб ператварыць такую лясістую мясцовасць у ворныя палі, неабходна было ачысціць іх ад дрэў і хмызнякоў. Для гэтага земляробы спачатку абчэрчвалі дрэвы, то бок здымалі з іх у ніжняй часцы кару, і калі па заканчэнні некалькіх гадоў дрэвы цалкам засыхалі, іх спальвалі, затым вычышчаную паляну ўзорвалі. Апрацаваныя гэткім спосабам палі называліся чэрчажамі, пра якія вельмі часта успамінаецца ў Пісцовый кнізе Хвальчэўскага.
Вельмі верагодна, што такі спрошчаны спосаб вычышчэння зарошчаных лесам і хмызняком зямель, гэта вынаходства кметў – першых жыхароў старажытнага Пінскага Палесся, а значыць і Пагосчыны.
Нездарма тая зямля яшчэ да XVI стагоддзя называлася кметаўскай. З цягам часу гэтае вынаходства перанялі, распаўсюдзілі, а льготы на кметаўскія валокі скасавалі. Потым і кметаў, як і ўсіх земляробоў у ВКЛ сталі называць падданымі. Па гэтай прычыне і само слова кмет забылася.
Слова, уласна кмет, няма ў сучасных тлумачальных слоўніках такіх дзяржаў, як Беларусь, Украіна, Расія. Наўрад ці ведае хоць хто-небудзь з сучасных людзей сапраўднае значэнне гэтага слова. Але тыя якасці, якімі валодалі кметы, і якія неадмыслова выдзялялі іх як у сярэднявечным асяроддзі, так і з самага пачатку засялення Пінскага Палесся - назаўжды захаваліся ў мовах Беларусі і Украіны, таксама ў мовах і прозвішчах усіх славянскіх дзяржаў. Менавіта толькі гэты факт пераканаўча сведчыць аб тым, што як у старажытнай Польшчы, так і на старажытным Пінскім Палессі, то бок на Пагосчыне, зарадзіўся некалі паспяховы клас першых земляробаў, лепшыя традыціі каторых разам з лексемамі той старажытнай мовы дайшлі да цяперашніх дзён. Кметлівыя кметы і ёсць протапродкі сучасных кметлівых сялян, кметаў цяперашніх дзён – беларусаў Пінскага Палесся, то бок палешукоў, ды і ўсіх славянскіх дзяржаў.
Відавочна, што кмеці = кметы, гэта і ёсць першая сапраўдная назва нашых протапродкаў. Назва старадаўняя, ад самага што нінаёсць нашага пачатку – ад веку камня.
Присоединяйтесь к ОК, чтобы посмотреть больше фото, видео и найти новых друзей.
Комментарии 2