Предыдущая публикация
Рассказ из неопубликованной книги "Нататки"
Гісторыя мястэчка Пагост
Перш чым пачаць даследаваць гісторыю мястэчка Пагост неабходна даследаваць паходжанне назову ўласна Пагост з пункту гледжання нашай беларускай айканімікі, а не так, як яго на свой лад трактуюць расейскія навукоўцы. Такое падрабязнае даследаванне праведзена ў кніжцы “Гісторыя Пагоста”. Караценька нагадаю.
У беларускай айканіміі выкарыстоўваецца адзін з такіх спосабаў утварэння назоваў населенных пунктаў, калі да геаграфічных аб’ектаў дабаўляеца прыстаўка “па” - напрыклад уздоўж чаго-небудзь: Па+рэчцы= Парэчча, Па+нізе= Паніззе, Па+лузе= Палужжа, Па+лесе=Палессе, Па+дарозе=Падароззе=Падарозск=Падароск,
Па+гасцінцу=Пагосце=Пагосцьск=Пагост.
Менавіта такая трансфармацыя назова Пагост адбывалася ў сярэднявечных дакументах. Так у пісцовай кніжцы Пінскага і Клецкага княстваў ад 1552 году сяло абазначана пад назвай “Пагосце”. А ў кніжцы “Ревизия пущ и переходов звериных…”, складзенай у 1559 годзе, пры апісанні меж пушчаў узгадваецца “…село его милости пана воеводы Троцкого Погостьское”.
Відавочна, што словы могілкі, цвінтар, таксама кладбище с церковью, якія атаясамляюць расейцы з назовам Пагост ніякага дачынення да яго не маюць. Могілкі ёсць у кожным населенным пункце, нават у Маскве, але гэты факт ніяк не становіцца нагодай называць могілкі словам масква.
Відавочна і тое, што слова гасцінец з’яўляецца словаўтваральным для назову Пагост. Слова пагос таксама выглядае нібыта словаўтваральным для назову Пагост. Тым больш, што такое слова насамрэч ёсць у беларускай мове. Больш таго, у 23 выпуску “Гістарычнага слоўніка беларускай мовы” слова “пагос” тлумачыцца як “пагорак, месца высокае”.
Менавіта па пагоркам, то бок па пагасам пракладваўся раней гасцінец, і па гэтай прычыне ён меў выгляд не прамой, а нават вельмі крывой, пятляючай то ў адзін, то ў другі бок дарогі. Гэтак было прасцей і значна хутчэй зрабіць такі пуцепровад без прыцягнення на тое дадатковых затрат.
Неверагодна, але адзін такі гасцінец, менавіта з той сярэднявечнай эпохі, амаль што некрануты разрушальным часам, захаваўся на Пагосчыне да нашых дзён. Яго ўжо даўно не называюць гасцінцам, а лясною дарогаю, пасярэдзіне якой дзе-нідзе растуць дрэвы ці хмызняк. Але гэтаму гасцінцу ўжо значна больш, чым 500 гадоў, і ён некалі меў стратэгічнае значэнне для нашай дзяржавы ВКЛ. Менавіта тут праходзіў маршрут Кіеў-Мазыр-Вільна.
Яшчэ ў пачатку ХХ стагоддзя па гэтай дарозе курсіравала пачтовая карэта ямской службы па маршруту Мазыр - Лышча, а цяпер гэта проста лясная дарога.
Каб адчуць подых нашых продкаў і дакрануцца да той сярэднявечнай даўніны, дастаткова праехаць па лясной дарозе ад Чухава да Лышча. А гэта і ёсць кавалак таго легендарнага гасцінца, які захаваўся ў тым жа першасным выглядзе, і па ім можна нават зараз дабрацца з Чухава да Лышча, але не на “Жыгулях”, а на кані з возам, як некалі ў тыя старажытныя часы. Можна таксама на трактары ці на ровары, а то і проста пешшу прашпацыраваць па гасцінцу і заадно, калі ўвосень, то і пазбіраць баравікоў па тым пагоркам, якія некалі мелі такую прыгожую і вельмі беларускую назву - пагасы.
Такім чынам гэтыя тры назовы: гасцінец, пагас і Пагост - роднасныя словы і маюць адну лексему госць. Відавочна, што назоў Пагост утвораны ад слова гасцінец, як і пагас.
Таксама відавочна, што ўсе Пагосты ў Вялікім Княстве Літоўскім, гэта паселішчы, якія месціліся на ўзвышшах, то бок па пагоркам, якія некалі называліся пагасамі, па якім у той жа час праходзіў і гасцінец.
Дарэчы назоў гасцінец абавязаны купцам, якіх яшчэ ў старажытныя часы называлі ветлівым і ласкавым словам госці. Яны прыязджалі са сваім заморскім таварам, які можна было абмяняць на наш, мясцовы – мёд, воск, сыта, футра, пяньку, зерне і многае іншае. А дарогу, па якой прыязджалі тыя купцы, то бок госці, называлі гасцінцам.
Перш чым даследаваць гісторыю Пагоста (Загародскага) неабходна абавязкова пазнаёміцца з гісторыяй Пагоста (Зарэчнага). Справа ў тым, што гэтыя два Пагосты ў сярэднявеччы існавалі ў Пінскім павеце пад адной і той жа назвай і для таго, каб беспамылкова адрозніць спадчыну кожнага, трэба перш за ўсё зразумець прынцыповыя адрозненні паміж імі. А яны былі.
Так напрыклад зямля, на якой знаходзіўся Пагост (Зарэчны) была дзяржаўнай маёмасцю і ёй распараджаўся кароль (стараста Пінскі па загаду каралевы Боны, ці караля).
У той жа час зямля, на якой знаходзіўся Пагост (Загародскі) была прыватнай, то бок магнацкай (шляхецкай) маёмасцю. Гэтай зямлёй ні кароль, ні каралева, а тым больш і ні стараста Пінскі не распараджаліся. Гэтай зямлёй да 1614 году распараджаўся толькі род Радзівілаў.
Дарэчы, па прычыне таго, што Пагост (Загародскі) быў маёмасцю Радзівілаў, у публічнай прасторы нікчэмна мала аказалася пісьмовых сведчанняў яго існавання. Такім чынам і па гэтай прычыне напачатку неабходна даследаваць гісторыю існавання Пагоста (Зарэчнага), каб правільна, а гэта значыць з пункту гледжання менавіта таго часу, а не сучасных рэалій успрымаць і разумець тыя кроплі гісторыі, якія выпадкова дайшлі да нашых часоў пра Пагост (Загародскі).
Такім чынам, Пагост (Зарэчны) месціўся ўздоўж Віленскага гасцінца, які стаў у наступстве галоўнай вуліцай сяла. Гэты гасцінец праходзіў па пагоркам (пагасам), якія мелі вышыні над узроўнем мора 140-157 метраў, што гаворыць аб тым, што Беларускае мора, якое мела ўзровень 135 метраў ні ў старажытныя і ў ніякія іншыя часы не прыносіла гэтаму сялу павадкавых непрыемнасцяў. І гэта нават не гледзячы на тое, што Віленскі гасцінец разам з сялом Пагост (Зарэчны), знаходзіўся праміж дзвумя бурнымі рэчкамі Стыр і Прыпяць. (Даведка: Пагост-Загародск мае вышыні 134-136 метраў.)
У сяло Пагост (Зарэчны) уваходзілі дворышчы Якушоўскае і Бацечкоўскае, якія пажалавала каралева Бона харужаму Пінскаму Сямёну Юхнавічу Ордзе ў 1528 годзе. Тым часам войт Пінскі Андрэй Іванавіч Рошчына меў у тым жа Пагосце дворышча Казаноўскае, а дворышчам Крэглевічы валодаў каваль Даніла з Пагоста па прозвішчу Чычын. Акрамя таго ў гэтым жа Пагосце вайсковы Пінскі Макар Марціновіч валодаў дворышчам Прыбушкевічы.
У Пісцовай кніжцы ад 1555 году паведамляецца, што ў склад Пагоста (Зарэчнага) уваходзіла 6 дворышч з агульным памерам зямлі 15 увалок, што прыблізна адпавядае 330 га толькі ворнай зямлі. Размяшчаліся гэтыя дворышчы ўздоўж ракі Стыр, у некалькіх сотнях метраў ад якой і праходзіў Віленскі гасцінец. Сёння сяло Пагост (Зарэчны) – гэта райцэнтр ва Украіне з такім новым назовам, як пасёлак Зарэчча, каторы мае даўжыню 10 км. і шырыню 1 км.
Па ўзору Пагоста (Зарэчнага) ствараўся і Пагост (Загародскі), а нагодай таму стаў новы маршрут гасцінца Кіеў – Вільна, які першапачаткова праходзіў праз Пінск.
Гэты напрамак быў вельмі ненадзейны і рызыкоўны, а асабліва ўвесну, калі павадак зносіў масты праз рэчкі Прыпяць, Стыр і іншыя. Прыходзілася іх зноўку ўзводзіць амаль кожны год.
Радзівілы прапанавалі альтэрнатыўны варыянт - праз Багданаўку, дворышчы Камень – Ботаў – Чухаў маёнтка Бобрык. Так з’явіўся гасцінец Мазыр – Лышча, частка якога ў нейкі час стала альтэрнатыўным дадаткам да галоўнага гасцінца Кіеў - Вільна, каторы выключыў з маршруту Пінск. Тым самым з’явіўся нібыта спрашчоны варыянт для гасцінца Кіеў – Вільна, які станавіўся больш надзейны і карацейшы на 50 кіламетраў, што адпаведна рабіла дарогу на 2 дні карацей і акрамя таго выключаліся рызыкі пры пераправах праз Прыпяць і іншыя рэкі.
Альтэнатыўны варыянт стаў надзейным, і ў выніку асноўным, а пацвярджэнне таму – з’яўленне на Пагосчыне паштовай карэты ямской службы па маршруту Мазыр - Лышча, праз Пагост, якая заставалася з тых часоў аж да 1939 году. І галоўнае пацверджанне гэтага факта тое, што ў Вялікім гістарычным атласе Беларусі абазначаны сухапутны гандлёвы шлях, які праходзіў па маршруту: Кіеў – Мазыр – Новагарадок – Вільня.
Менавіта гэткія важныя падзеі з’явіліся штуршком для правядзення рэарганізацыі кіравання ў маёнтку Бобрык.Так у 1539 годзе з дворышчаў Камень, Ботаў і Чухаў былі ўтвораны сёлы Камень і Пагост. Тым часам у 1567 годзе Пагост ужо ўзгадваецца маёнткам, а двор маёнтка быў пабудованы на ўскрайку сяла Пагост (цяпер тое сяло Пагост – гэта сяло Ботава). План гэтага двара захаваўся ў архіўных фондах пад назвай Стары Двор.
Такім чынам праз тагачасную Пагосчыну, якая знаходзілася паміж жывапіснай палескай ракой Бобрык і вялікага, неверагодна прыгожага Пагосцкага возера праходзіў важнейшы камунікацыйны і гандлёвы шлях. Менавіта ў такіх месцах, дзе прысутнічаў хаця адзін з гэтых трох элементаў, у ВКЛ з ХV стагоддзя пачалі ўзнікаць мястэчкі.
Мястэчка – гэта драбнейшы населенны пункт гарадскога тыпу, малы горад, эканамічны ўплыў якога абмяжоўваўся невялікім сельскагаспадарчым раёнам, цэнтрам якога ён з’яўляўся. У тагачаснай краіне Беларусь пачаўся распаўсюд таварна-грашовых адносін і паўстала неабходнасць стварэння шчыльнай сеткі таргоў і максімальнага ўцягвання ў рыначны абарот сельскага насельніцтва.
Асновай дзейнасці жыхароў мястэчак з’яўляліся не толькі жывёлагадоўля і земляробства, але і абслугоўванне гандлю, камунікацыйных шляхоў, таксама феадальных двароў, трыманне корчмаў, рамесніцкая праца на заказ. Пры мястэчках павінны былі існаваць прадпрыемствы прамысловага характару (млыны, крупадзёркі, цагельні, вапнавыя печы, рудні). Усё гэта раптам стала вельмі патрэбна ўсім жыхарам маёнтка.
Разумеючы і адчуваючы маштабныя перспектывы ў развіцці гэтага вялікага Пагосцкага края Мікалай Радзівіл (Руды) распачаў актыўную дзейнасць у гэтым напрамку. Ён ужо меў значны досвед па будаўніцтву сучасных палацаў, а таксама мястэчак і цэркваў у новых маёнтках. Галоўнае, ён знайшоў людзей у сваіх ужо развітых маёнтках і мястэчках, якія з задавальненнем пераехалі ў новы маёнтак Пагост, які быў утвораны на базе сяла Пагост (на той час дворышчы Чухаў і Ботаў).
З мэтай развіцця рамесніцтва і стварэння прамысловых прадпрыемстваў неабходных для будучага мястэчка прыехалі руднікі Мухароўскі з Паштэлянам, млынар Саковіч таксама каваль Селюжыцкі, і многія іншыя – з мэтай, каб толькі атрымаць у арэнду зямлю, як напрыклад баярын Сухаверхі. Менавіта ён мог быць тым гусарам з войску Юрыя Радзівіла, які ўваткнуў сваю баявую дзіду з флажком пад назвай чухоў на краю Ботава. Але ён напэўна што быў не адзіны баярын – такіх як ён павінна было быць шмат, як у Чухаве, так і ў Ботаве – ды і наогул ва ўсіх сёлах маёнтка Пагост.
Так паводле архіўных дакументаў дакладна вядома, што на стан 1671 года ў маёнтак Пагост з фальваркамі Пагост, Церабень, Хмельнікі, Пласкінь уваходзілі сёлы Камень, Ботава, Чухава, Дабраслаўка, Пласкінь, Ліпнікі, Церабень, Лобча, Дубнавічы.
Пра памер маёнткаў Пагост, Лунін і Парахонск таго часу можна скласці ўражанне на падставе звестак падымнага рэестра Друцкіх-Любецкіх ад 1690 году :
- сын Мікалая Сымон-Дамінік валодаў 40 дымамі ў маёнтках у Аршанскім павеце і маёнтку Пагост Пінскага павету,
- другі сын Мікалая Багдан-Казімір —17 дымамі ў маёнтку Лунін і 13 дымамі ў маёнтку Парахонск Пінскага павету.
Такім чынам у1690 годзе ў маёнтку Пагост, то бок у мястэчку Пагост і сёлах Камень, Ботава, Чухава, Дабраслаўка, Пласкінь, Ліпнікі, Церабень, Лобча, Дубнавічы было ўсяго не болей 30 дымоў=хат. Гэта значыць, што ў сярэднім па 3 хаты на адно сяло і мястэчка Пагост у тым ліку.
Тым часам у 1762 годзе, згодна інвентару маёнтка Пагост, усяго у маёнтку Пагост было ўжо 435 дымоў, то бок хат. Да існуючых 9 сёл і мястэчка Пагост дабавілася толькі адно сяло Рудня з чатырмя хатамі ў ім. У 14 разоў павялічылася колькасць дымоў=хат у маёнтку Пагост за 70 гадоў. Відавочна, што такі значны прырост насельніцтва адбыўся не толькі за кошт павышэння нараджальнасці мясцовага насельніцтва. У маёнтку Пагост з'явіліся рамеснікі розных напрамкаў, якія прыйшлі з іншых мястэчак і гарадоў нашай дзяржавы.
Хто былі тыя людзі - дакладна сказаць зараз пра ўсіх немагчыма па прычыне адсутнасці пісьмовых крыніц таго часу. Але з вялікай верагоднасцю можна меркаваць, што гэта былі тагачасныя нашчадкі баяраў (ваяроў),якія праз 5-6 пакаленняў у выніку падзелу баярскай спадчыны паміж нашчадкамі засталіся без зямлі.
Дзякуючы дакументу пад назвай “Інвентар маёнтка Пагост” ад 1762 году стала вядома, што ботаўскі род Сухаверхіх мае баярскае паходжанне. Але тым не менш на іх распаўсюджваліся ўсе павіннасці, як і на астатніх батаўчан і па ўсяму відаць, што Сухаверхія нічым не адрозніваліся ад сваіх тагачасных аднасяльчан, акрамя таго, што яны памяталі, што іхныя продкі некалі былі ваярамі.
Састаўляючы Інвентар, эканом маёнтка Пагост не павінен быў пазначаць хто кім быў раней, і пазнака аб баярстве Сухаверхіх была зроблена, можна сказаць выпадкова.
Што гэта было менавіта так можна ўсвядоміцца па наступным фактам.
Згодна таму ж Інвентару, каля сяла Ботава было сяло Рудня, то бок прамысловы цэнтр па вырабу жалеза, дзе быў і млын. У тым сяле працавалі тры руднікі – Стэфан Мухароўскі, Бенэдікт і Стэфан Паштэляны, а таксама млынар Саковіч Васіль, продкі якіх маглі прыйсці будаваць мястэчка яшчэ па запрашэнню Юрыя Радзівіла. Тым часам у Духоўнай метрыцы уніяцкай Пагосцкай царквы ад 1750 году, пры рэгістрацыі народжанага сына Сямёна ў Бенэдзікта і Кацярыны Паштэлянаў пазначана, што бацькі шляхетныя.
Святары таксама не абавязаны былі рабіць такія пазнакі, але тым не менш яны гэта калі-нікалі рабілі і верагодней усяго па жаданню бацькоў. Так з 6 запісаў дзяцей Паштэлянаў у метрыцы – толькі 1 раз зроблена такая пазнака.
Што тычыцца Лукаша, Петрука і Федара Сухаверхіх, то з 10 запісаў іх дзяцей у той жа метрыцы, святары ні ў адным з іх не зрабілі пазнакі аб тым, што Сухаверхія з баярскага роду.
Дарэчы, у ХІХ стагодзі ў рэвізскіх казках маёнтка Пагост і ў метрыках царквы такіх пазнак у Паштэлянаў і ў Сухаверхіх, ды і наогул ні ў каго ўжо не рабілася.
Гэтыя факты сведчаць аб тым, што прыналежнасць
да баярскага ці шляхетнага роду не давала ўжо ў тыя часы ніякіх прывілеяў і дывідэнтаў, як некалі - абавязак хадзіць на вайну за дадзеную ў вечнасць зямлю.
Потым, пасля таго, калі ў ВКЛ войска стала рэгулярнае, і быў уведзены вайсковы падатак, то баярства, ці шляхецтва стала выключна асабістым, незаўважным і непатрэбным атрыбутам для беззямельных шляхцічаў, то бок былых баяраў.
І ў той жа час заможная шляхта ў гэты час актыўна пачала выпраўляць не толькі прыгожыя і вычурныя гербы свайго роду, але і пачалі вывадзіць сваі генеалагічные дрэвы ад знакавых і знакамітых людзей, нібыта сваіх суродзічаў – тыпа ад міфічнага Рурыка. Таксама за немалыя грошы яны сталі выпраўляць сабе і княскія ці графскія тытулы.
Нашчадкам жа сапраўднай беларускай шляхты, спадчыннікам баяраў і кметаў, якія ў выніку шматразовага дзялення спадчыны сваіх дзядоў засталіся без зямлі - такія гульні новай шляхты былі не да спадобы, а значыць непатрэбныя.
Маючы вялікі попыт хлебароба і жывёлавода, а таксама набыты пэўны ўзровень адукацыі, таксама вякамі набыты каштоўны попыт умення выжываць і перамагаць у найскладанейшых умовах вайны - яны з лёгкасцю асвойвалі новыя разнастайныя рамёствы таго часу, станавіліся
прафесіяналамі і ўкаранялі з'яўляемыя новаўвядзенні, механізіравалі працэсы вытворчасці.
Так напрыклад у сярэдзіне ХVIII стагоддзя ў сяле Рудня быў пабудованы новы прамысловы цэх пад назвай Рудня, у якім была механізіравана падача паветра, як у сырадутныя печы па выплаўцы крычнага жалеза з балотнай руды, так і ў горны, дзе кавалася жалеза. Таксама быў зроблены
механічны вялікі молат, які плюшчыў крыцу, аддзяляючы ад яе шлак і тым самым ператвараў тую крыцу ў жалеза.
Акрамя таго ў сяле Рудня быў зроблены механічны млын. У якасці прывада да ўсіх гэтых працэсаў выкарыстоўвалася цяглавая моц пяці валоў. Менавіта гэты механічны млын карыстаўся ў насельніцтва сёлаў маёнтка Пагост падвышаным попытам. І ўсё таму, што ён быў ў пакрокавай даступнасці і акрамя таго быў самым надзейным у эксплуатацыі. А працавалі і жылі на Рудні продкі пагасчан Мухароўскія і
Саковічы.
Следующая публикация
Нет комментариев