Сядзібны дом маёнтка Кавалеўшчына.
Малюнак з інвентара пачатку XVIII стагоддзя
Ад Кавалёўшчыны Стоўбцы пайшлі
У прывілеі 1623 года Слушкі згадалі сваё спадчыннае мястэчка, праўда, не назваўшы яго па імені. Толькі 13 траўня 1632 года Стоўбцы з’яўляюцца ў дакументах пад сваёй сённяшняй назвай. І вось з-за чаго. Радзівілы, якія здаўна трымалі ў сваіх руках левы бераг Нёмана з портам у мястэчку Свержань, не ўсцешыліся, калі насупраць, праз раку, Слушкі заснавалі мястэчка і нават свой порт. Разгарэлася гандлёвая вайна. Запахла порахам і забразгаталі латы. Але ж паціху хвалі ўлягліся-угойдаліся. Цяпер Стоўбцы — горад, а Свержань — вёска. Вось так “малы род Слушкаў” перамог “усемагутных Радзівілаў”. І абмяркоўвалі Аляксандр і Сафія Слушкі тактыку і стратэгію заснавання (ці, развіцця — ад рэд.) “спадчыннага мястэчка”, ні дзе-небудзь, а менавіта ў Кавалёўшчыне.
Далейшая гісторыя гэтага маёнтка будзе намі расказана канспектыўна. Сын Аляксандра Багуслаў, якога, магчыма, назвалі ў гонар сямейнага патрона Багуслава Радзівіла, стаў уласнікам слушкавых маёнткаў — Кавалёўшчыны, Стоўбцаў і іншых у 1647 годзе. Неўзабаве, на тры гады ён здае маёнткі Камень і Кавалёўчыну “ў заставу” свайму брату Жыгімонту. А далей, у сваім тастаменце, складзеным у вайсковым лагеры пад Варшавай 9 чэрвеня 1658 года, ён запісвае Кавалёўшчыну са Стоўбцамі і Валожын сваёй жонцы “прыжыццёва”, а дачцы Канстанцыі — 50 000 злотых.
Ажанілася Канстанцыя Слушка з Уладыславам Дэнгафам, прадстаўніком старога прускага роду. Гэты “чалавек вайны” загінуў 7 кастрычніка 1683 года пад Парканамі (Венскі паход). З-за таго, што знешне ён меў падабенства да караля Яна ІІІ Сабескага, туркі палічылі, што іх ахвяра — сам кароль. Таму ад вялікай радасці адсеклі галаву Дэнгафу, накалолі яе на дзіду і цягалі па сваім табары. Апошнім Дэнгафам, які мог стаяць на ганку кавалёўскай сядзібы, відаць, быў сын Уладыслава, генерал-маёр і рускі ваявода Станіслаў Эрнэст. Які, дарэчы, таксама не зажыўся на гэтым свеце. Яго ўдава Марыя Сафія Сеняўская пайшла другім шлюбам за Аўгуста Аляксандра Чартарыскага. Цікава, што на хросце Марыі, якая была дачкой вялікага гетмана кароннага, прысутнічалі маскоўскі цар Пётр І і кароль Аўгуст ІІ Саксонскі Моцны.
У 1831 — 1832 гадах Кавалёўшчына і іншыя маёнткі Чартарыскіх былі канфіскаваны расійскімі ўладамі. Прычынай таму стала тое, што Адам Чартарыскі, той самы пазнейшы выбітны дзеяч эміграцыі, падтрымаў паўстанне. Маёнтак стаў казённым.
У ХІХ стагоддзі, у 1868 годзе, невялічкую частку буйнога маёнтка з сядзібай за “6 104 р. 34 коп.” набыў тытулярны саветнік канцэлярыі Менскага губернатара Уладзімір Міхайлавіч Сцяпанаў. Гэта быў даволі дробны чыноўнік і свой плацёж ён расцягнуў аж да 1888 года. У 1871 годзе па ўчастку зямлі, прададзенай ім “обществу Московско-Брестской ж.д.” прайшла частка чыгункі, якой мы сёння актыўна карыстаемся. За Сцяпанавым уласнікам стаў Пётр Фёдаравіч Чалоўскі. Брат якога, Міхаіл, быў перад 1917 годам “Председателем Минской землеустроительной комиссии”.
За кроўна запрацаваныя грошы
Удалося знайсці звесткі і пра апошняга законнага ўласніка Кавалёўшчыны. Ім з’яўляецца Валянцін Арцюх з Гданьска. Яго бацька Геранім Арцюх з суседняга шляхецкага засценка Арцюхі, вярнуўшыся з заробкаў ЗША, набыў у “малалетняга Чалоўскага” гэты фальварак. Трэба адзначыць, што ў Заходняй Беларусі, акупаванай Польшчай, тым не менш яшчэ “працавала” такое паняцце, як “прыватная ўласнасць”. Таму ў Арцюха засталіся дакументы на маёнтак і нават сямейны фотаздымак. Які кладзе канец спрэчкам ці паваенны гэты будынак (як у пашпарце), ці даваенны (як насамрэч).
Пасля выезду Арцюхоў у 1945 годзе ў Польшчу іх маёмасць была нацыяналізавана. Там размесціўся спярша дзіцячы дом, потым школа-інтэрнат. Пры якой з’явілася трохпавярховая школа і іншыя будынкі. Але сядзіба і яшчэ пара старых будынкаў бясспрэчна вылучаюцца сваёй архітэктурай сярод гэтых гмахаў савецкага часу.
Пасля закрыцця ў 2002 годзе школы комплекс з 17 пабудоў набыў менскі прадпрымальнік. Ён разам з нейкай прыбалтыйскай фірмай планаваў зрабіць там невялічкі комплекс для адпачынку. Але ў 2019 годзе цэнтр адпачынку не з’явіўся. У дадатак некаторыя будынкі пачалі развальвацца. Таму, з-за парушэння дамовы, праз суд комплекс быў нацыяналізаваны другі раз.
Якое ж выйсце?
Падаецца, выйсце адно. Улічваючы выгоднае месцараспалажэнне на ўскрайку Стоўбцаў, у далечыні ад мітусні, наяўнасці парка, выдатнай захаванасці трох старых каменных будынкаў, а можа і некаторых старых гаспадарчых, якія хаваюцца ў гушчары за сядзібай, тут, у Кавалёўшчыне, варта было б, як падказвае логіка, зрабіць музей. У Стоўбцах няма пакуль краязнаўчага музея, але ж непадалёк праходзіць “Шлях Коласа”. Ён пачынаецца з Мікалаеўшчыны і выходзіць на Стоўбцы праз некалькі кропак. Кавалёўшчына-Задвор’е ляжыць фактычна на прамой лініі і можна было б пачынаць маршрут адтуль. А дзякуючы такой багатай гісторыі, пра якую вы даведаліся зараз, візіт у Кавалёўшчыну, без сумневу, запомніўся б турыстам надоўга. Таксама гэта месца выдатна падыходзіць для розных мерапрыемстваў — фестываляў, пленэраў, канферэнцый і ўвогуле проста для адпачынку.
Як Піліп з канапель
Дадам, што да сядзібы ў пакуль што занядбаным парку, хаваецца шэраг гаспадарчых пабудоў. Цікавасць выклікаў адзін, з добрага бруса (пазней, з нейкай патрэбы да яго прыбудавалі цагляную частку).
Ва ўсялякім разе немалы па плошчы парк з гэтымі пабудовамі і выдатнай пляцоўкай можна было б выкарыстоўваць для правядзення розных масавых мерапрыемстваў. І ў гэтым сэнсе мае вялікі “плюс” у сваю карму, як будучага гісторыка-культурнага цэнтра.
Сам сядзібны будынак узнікае раптам, як “той Піліп”. Бо з боку парка да яго шчыльна падступаюць дрэвы. І ўжо з першага позірку стала зразумела, што ён не 1948 — 1949 гадоў пабудовы, як пераконваў “пашпарт аб’екта”. Пасля абыходу будынка навобмацак, і звонку і знутры, я пераканаўся, што ён значна старэйшы, а таксама знаходзіцца ў выдатным стане. Садраная падлога ды дзе-нідзе выцягнутыя рамы не ствараюць для яго небяспекі. Адзінае, што выклікае трывогу — некалькі праблемных кропак на столі. Відаць, там працякае шыферны дах. Але гэта невялікая праблема. Што тычыцца вокнаў, то на добры густ неадкладна патрэбна кансервацыя. І ў гэтай справе мясцовым уладам маглі б дапамагчы валанцёры. Акрамя занядбанага падворка ёсць яшчэ дзве пабудовы, якія адразу выхоплівае вока. Адна з іх амаль насупраць сядзібы, а другая, з невялічкімі контрфорсамі, крыху далей. Адзінае, што замінае адчуць прыгажосць месца (бо нездарма ж першыя ўласнікі Кавалёўшчыны ўзвялі дом на пагорку — ад рэд.), гэта будынкі савецкіх часоў — велізарны гмах закінутай школы-інтэрната і некалькіх напаўзруйнаваных аварыйных будынкаў парослых хмызамі. Падаецца ў наш час, нават пры наяўнасці жадання і пэўных грошаў, ім знайсці годнае прымяненне будзе, здаецца, цяжка.
Пазней прадстаўнікі мясцовай улады запэўнілі, што знос гістарычных пабудоў не плануецца.
Спадзяюся тая гісторыя, якой мы дзелімся з чытачамі, знойдзе вокліч і ў Стоўбцах.
Ну, а мы са свайго боку гатовы дапамагчы інфармацыйна.
Комментарии 9
Аутару велькае дзякуй за мiлы сэрцу куток зямелькi палiтай потом i крывею продкамi Мяжынскiмi.